مالكيت فدك از نظر شرع
قبل از اين گفتيم بر اساس قراردادي، فدک جز بلاد مسلمانان شد، اما از نظر قانون اسلام؛ فدک و هر سرزميني که بدست مسلمانان فتح مي شود، مال چه کسي خواهد بود؟
سرزمينهايي که فتح مي شدند به دو صورت بوده است، يا به قدرت نظامي و جنگ و خون ريزي فتح مي شدند که «مفتوح العنوه» نام دارند، و يا خود اهالي پيشگام بودند و قبل از جنگ و خون ريزي حاضر به انعقاد قرارداد با مسلمانها مي شدند، که «غير مفتوح العنوه» ناميده مي شود.
اموال و سرزمينهايي که با جنگ و لشکرکشي بدست مي آمد، غنيمت ناميده مي شد و به موجب آيه شريفه ي: «واعلموا انما غنمتم من شي ء فان لله خمسه و للرسول و اليتامي و المساکين و ابن
السبيل» [1] ، يک پنجم آن مال پيامبر صلي اللَّه عليه و آله و سلم بود، و حضرت رسول تا زماني که زنده بود غنيمت را همانگونه که قرآن مي فرمايد تقسيم مي کرد.
طبري با ذکر روايات مختلفي مي گويد: «هر گاه براي رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله و سلم غنيمت مي آوردند آنرا پنج قسمت مي کرد. چهار قسمت براي مجاهدان بود و از آن يک سهم ديگر، مشتي برمي داشت براي مصرف خانه کعبه و آن سهم اللَّه بود. باقيمانده را تقسيم مي کرد و سهمي براي خود و سهمي براي ذي القربي (خويشان) و سهمي براي يتيمان و سهمي هم، براي ابن سبيل قرار مي دادند [2] .»
اموالي که بدون جنگ بدست مي آمد «فيي ء» ناميده مي شد و به موجب آيه ي «و ما افاء اللَّه علي رسوله منهم فما او جفتم عليه من خيل و لارکاب ولکن اللَّه يسلط رسله علي من يشاء واللَّه علي کل شيي ء قدير» [3] بين مسلمانان تقسيم نمي شد بلکه مال پيامبر بود و تا زماني که پيامبر در قيد حيات بود، به همين روش عمل مي کردند و در
ابتداء براي بعضي از مسلمانها جاي سؤال بود.
واقدي مي نويسد:
عمر درباره ي اموال طائفه ي بني نضير، از پيامبر سؤال کرد: «يا رسول اللَّه آيا غنائم را تخميس نمي کنيد؟»
حضرت فرمود: «آنچه را که خدا مخصوص من قرار داده است به ديگران نخواهم داد» [4] .
فخر رازي درباره «فيي» مي گويد:
«صحابه از پيامبر صلي اللَّه عليه و آله و سلم خواستند «فيي ء» را بين آنها تقسيم کند، همانگونه که غنائم را تقسيم مي نمود و لذا خداوند به واسطه نزول آياتي، فرق بين آن دو را اين گونه بيان نمود:
«براي غنيمت تحمل مشقت نموده ايد و بر مرکب براي جهاد سوار شده ايد ولي براي «فيي ء» مشقتي نبوده، پس خداوند اختيار آن را به عهده پيامبر گذاشته، در هر موردي که خواست مصرف نمايد [5] .»
و بلاذري در ذيل اين آيه مي نويسد:
«خداوند به مردم اعلام فرمود: که «فيي» مخصوص رسول خدا هست و براي ديگران نمي باشد [6] .»
پاورقي
[1] «بدانيد هر گونه غنيمتي به دست آوريد، خمس آن براي خدا، و براي پيامبر، و براي ذي القربي و يتيمان و مسکينان و واماندگان در راه (از آنها) است...» انفال: 41.
[2] جامع البيان طبري: 10/ 4- 5. انسان الاشرف 1/ 516- 517. تهذيب 4/ 113.
[3] «و آنچه خدا از آنان [يهود] به رسولش بازگردانده (و بخشيده) چيزي است که شما براي به دست آوردن آن (زحمتي نکشيديد) نه اسبي تاختيد و نه شتري؛ ولي خداوند رسولان خود را بر هر کس بخواهد مسلط مي سازد؛ و خدا بر هر چيز توانا است!» حشر: 6.
[4] مغازي واقدي: 1/ 377.
[5] تفسير کبير: 29/ 284.
[6] انساب الاشراف 1/ 518، به تهذيب 4/ 116 و کافي 1/ 618 مراجعه شود.