بازگشت

فرهنگ مكتوب فاطمي «س»


پژوهشگر، نسخه شناس و مصحح متون و ميراث كهن اسلامي



شخصيت حضرت زهرا (س) از سده هاي اول ظهور اسلام مورد توجه دانشمندان قرار گرفت و برجستگي، محاسن اخلاقي و خدمات اجتماعي او را بررسي و تحليل كردند.



فكر و قلم از دير زمان در پيشگاه با عظمت فاطمه زهرا (س) انجام وظيفه مي كنند. مؤلفان از زمان شهادت آن حضرت تا كنون، در تلاش بوده اند تا پرتوي از آن نور الهي را در نوشته هاي خود بازتاب دهند.



كثرت و حجم زياد نوشته ها دربار آن حضرت قابل توجه است؛ همچنين تأثيرگذاري اين نوشته ها در فرهنگ مسلمانان نوعي پيوند گسست ناپذير بين مردم و خاندان عترت (ع) ايجاد كرده است. فرهنگ مكتوب مسلمانان اگر چند پاره داشته باشد، بي شك يك بخش آن را فاطميات (آثاري كه دربار حضرت فاطمه (س) است) تشكيل مي دهد.



تاريخ فاطميات داراي تحولات و تطورات بوده است. اين تاريخ گوياي اين است كه اولين كسي كه تاريخچه اي از زندگاني حضرت صديق كبري (س) را به قلم آورده و به صورت كتاب تدوين نموده، ابوصادق سليم بن قيس هلالي كوفي ـ متوفاي سال 76 هجري ـ است. او مطالب مربوط به حضرت زهرا (س) را به فاصله اي كمتر از سه سال از شهادت آن حضرت، به نقل از امير المؤمنين، سلمان، ابوذر و مقداد ـ كه شاهدان عيني ماجراها بوده اند ـ نقل كرده است.



بيشتر كتابهايي كه در طول قرن ها دربار فاطمه زهرا (س) تدوين شده از كتاب سليم نقل مطلب كرده اند. اين يادگار هزار و چهارصد ساله بارها چاپ شده و متن تحقيق شد آن به عربي و فارسي و اردو و انگليسي در دسترس عموم است.



تعدادي از كتابهاي دربار حضرت زهرا(س) مفقود شده است، همچنان كه شيخ صدوق چهار كتاب در چهار موضوع مربوط به آن حضرت تأليف نموده، ولي هيچ كدام دردست نيست.



از سوي ديگر بسياري از علماي گذشته، تأليفاتي در تاريخ اهل بيت: داشته اند و در آن كتابها به شرح زندگاني حضرت فاطمه زهرا (س) پرداخته اند. شمار زيادي از اين كتابها امروزه موجود است و گاهي از كتابهاي مستقل دربار حضرت پر محتواتر و بزرگ ترند.



كتابخانه تخصصي حضرت زهرا (س)



افرادي فرهيخته به گردآوري آثار موجود دربار حضرت اهتمام ورزيده اند و كتابخانه هايي از اين آثار تشكيل داده اند. برخي گزارشها نشان گر اين است كه علامه اميني، مجموعه مفيدي از كتابهاي دربار حضرت زهرا (س) گرد آورده بود. در اين دوره آقاي اسماعيل زنجاني همراه با فرزندانش، كتابخانه عظيمي از فاطميات ساخته اند. او در اين باره مي نويسد:



هزار عنوان كتاب مستقل دربار حضرت زهرا (س) در كتابخانه حضرت فاطمه زهرا (س) جمع آوري شده و به عنوان اولين مجموعه در اين زمينه در حال تكميل بوده و تاكنون در چندين نمايشگاه در معرض نمايش عموم گذاشته شده است. [1]



اميد است اين كتابخانه تخصصي توسعه پيدا كند و در مكاني مناسب تر، پذيراي عموم علاقه مندان به پژوهش دربار آن حضرت باشد. اين كتابخانه همچون كتابخانه تخصصي امام علي (ع) در مشهد، ماندگار و مفيد خواهد بود.



نگاهي به آمار فاطميات



آثار دربارة حضرت فاطمه (س) از زاويه هاي مختلف آماري قابل توجه است. خود اين آمار نشانگر بسياري از نكات نهفته در تاريخ زندگاني و مظلوميت آن حضرت است. به عبارت ديگر آمار گوياي صحت و مشروعيت عملكرد آن حضرت مي باشد، زيرا تأثير سيره و گفتار آن حضرت در تمامي ملتهاي جهان را نشان مي دهد. فاطميات، از هفت نظر قابل آمارگيري است: زبان اثر، ماهيت چاپي يا خطي اثر، محل چاپ، محل نگهداري، پديد آورندگان، موضوعات و بالاخره سال چاپ.



در اين مقاله تلاش مي كنيم بر اساس آخرين كتابشناسي دربار آن حضرت، يعني كتاب فاطمه (س) در آئينه كتاب، آمارهايي برپايه شخاص هاي فوق بدهيم.



زبان هاي فاطميات



تأليفات مستقل دربار حضرت زهرا (س) تاكنون به 27 زبان دنيا به دست آمده است. اكثريت كتابهاي اين مجموعه به زبان هاي فارسي، عربي و اردو هستند و اين دقيقاً به علت گسترش مذهب تشيع در اهل اين زبان ها است. كتابها چندي نيز به زبان تركي به رشته تأليف درآمده است. اكثر كتابهايي كه به غير از اين سه زبان هستند، ترجمه از فارسي يا عربي و يا اردو است.



طبق شمارشي فهرست هاي آخر كتاب، تعداد كتابها در هر زباني چنين است:



1047 كتاب فارسي، ششصد و چهارده كتاب عربي، دويست و چهارده كتاب اردو، بيست و هفت كتاب تركي آذري، بيست و شش كتاب تركي استانبولي، يك كتاب تاجيكي، يك كتاب كردي، يك كتاب گجراتي، دو كتاب مالايو، چهار كتاب هندي، يك كتاب سندي، يك كتاب چيني، سه كتاب تاميلي، دو كتاب بنگالي، يك كتاب تايلندي، سه كتاب سواحلي، يك كتاب هوسايي، يك كتاب سوماليايي، سي و شش كتاب انگليسي، ده كتاب فرانسوي، دو كتاب آلماني، چهار كتاب روسي، چهار كتاب اسپانيايي، يك كتاب ايتاليايي، دوازده كتاب پرتغالي، سه كتاب بوسنيايي و يك كتاب آلبانيايي.



ماهيت چاپي يا خطي اثر



هزار و سيصد و سي و يك كتاب چاپي مربوط به حضرت زهرا (س) در كشورهاي مختلف طبع شده و تفصيل آن به ترتيب كثرت تعداد كتابها چنين است:



ايران: 856 كتاب، هند: 101 كتاب،لبنان:141 كتاب ، پاكستان: 93 كتاب، عراق: 45 كتاب، مصر 16 كتاب، تركيه: 14 كتاب، پرتغال:13كتاب، سوريه: 13 كتاب، كويت: 8 كتاب، انگلستان: 5 كتاب، بوسني: سه كتاب، بنگلادش:دو كتاب، اندونزي: دو كتاب، برزيل: دو كتاب، آلمان: دو كتاب، آذربايجان: يك كتاب، بحرين: يك كتاب، دبي: يك كتاب، مراكش: يك كتاب، چين: يك كتاب، استراليا: يك كتاب، سريلانكا: يك كتاب، تانزانيا: چهار كتاب، تايلند: يك كتاب، اسپانيا: يك كتاب، ايتاليا: يك كتاب، آمريكا: يك كتاب.



همچنين در 68 كتاب چاپي، كشور محل نشر و يا چاپ آنها مشخص نيست.



در اين مجموعه، كتابهايي كه چاپ نشده باشند «خطي» تلقي شده اند، اگرچه مربوط به قرن هاي گذشته نباشد و به عنوان دست نويس نزد مؤلف باشد. كتابهاي خطي در اين مجموعه 623 كتاب است كه از كتابخانه هاي كشورهاي زير شناسايي شده است: ايران، عراق، هند، پاكستان، يمن، تركيه، سوريه، كويت، عربستان سعودي، افغانستان، ازبكستان، مصر، قطر، تونس، انگلستان، آلمان، فرانسه، واتيكان، ايرلند، سوئد، آمريكا، روسيه.



پديدآورندگان فاطميات



تأليفات مربوط به حضرت زهرا (س) اكثراً به صورت فردي انجام شده، و گاهي به صورت گروهي و يا با نام «هيئت تحريريه» به چشم مي خورد.



در ميان خادمان فرهنگي حضرت، اصحاب ائمه: تا علماي بزرگ و محدثين طراز اول به چشم مي خورد. همچنين خطباي مشهوري ديده مي شوند كه مستقلاً دربار آن حضرت تأليف داشته اند و يا متن خطابه هاي پر محتواي آنان حضرت تأليف داشته اند و يا متن خطابه هاي پر محتواي آنان به صورت كتاب عرضه شده است. دامن اين محبت تا آنجا كشيده شده كه حتي نوجواناني را مي بينيم كه با سن كم خود مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفته اند و شعاعي از نور فاطمه (س) را به نمايش گذاشته اند كه اين گرايش در پايان نامه هاي تحصيلي به خوبي مشهود است. همچنين بانواني كه دربار حضرت زهرا (س) تأليف يا ترجمه داشته اند بيش از هفتاد نفرند.



اكثر مؤلفان كتابهاي مربوط به حضرت زهرا (س) از شيع اثناعشري هستند و بايد هم چنين باشد. در اين ميان چند مؤلف از زيديه و چند نفر از عامه و چند نفر از غير مسلمانان نيز ديده مي شوند. البته با احتساب تعدادي از كتب مجهول المؤلف، مجموع مولفان بيش از 1930 نفر هستند.



موضوعات مورد تأليف دربارة حضرت زهرا (س)



موضوعاتي كه تاكنون در تأليفات مربوط به حضرت زهرا (س) به رشت تحرير درآمده از قرار زير است:



خلقت نوري حضرت، ولادت حضرت، نام هاي حضرت، رشد حضرت، هجرت حضرت، ازدواج حضرت، معاشرت حضرت، زندگي خصوصي، خصائص حضرت، سخنان حضرت، نماز و دعاها و احراز منسوب به حضرت، دوستان حضرت، دشمنان حضرت، اوصاف حضرت، مصائب بعد از پيامبر، شهادت حضرت، معجزات حضرت روز قيامت و آمدن حضرت.



رويكرد پژوهشي



گرايش هاي نويسندگاني كه دربار حضرت زهرا (س) قلم زده اند، قابل پي گيري و بررسي است. زيرا در بين آنها از مذاهب مختلف اسلامي و اديان غير اسلامي به چشم مي خورد. غير از گرايش ديني و مذهبي، هر كدام از نويسندگان ايده و هدفي را دنبال كرده اند.



فاطميات، از هفت نظر قابل آمارگيري است: زبان اثر، ماهيت چاپي يا خطي اثر، محل چاپ، محل نگهداري، پديدآورندگان، موضوعات و بالاخره سال چاپ



از آنجا كه هدف از تدوين كتابنامه و كتابشناخت، از يك سو نشان دادن گستر بحث و از سوي ديگر عرض انواع زحماتي است كه در راه آن موضوع به ثمر رسيده، لذا در معرفي كتابها نبايد به كتابهاي برجست آن موضوع اكتفا كرد، بلكه ارائه جزوه هاي كمتر از پنجاه صفحه هم الزامي است، و حذف نام آنها به نوعي فاصله گرفتن از چهارچوب علمي كار تلقي خواهد شد.



عده اي در صدد تتبع و جمع آوري مطالب مربوط به حضرت بوده اند؛ تحليل بعضي به حيات حضرت زهرا (س) با تحقيقات علمي پرداخته اند: بعضي به احياي نسخ خطي با تصحيح آنها روي آوردند : كساني بوده اند كه به بررسي متن روايات فاطمي از نگاه علوم حديث پرداخته اند و بالاخره ديگراني به تأليف فاطمياتي در عرصه كودكان و نوجوانان اقدام كرده اند. تلاش هم آنها مشكور باد، مهم آن است كه هم اين تلاشها منشأهايي براي ساختن فرهنگ فاطمي بوده است.



اقشار اجتماعي



خوشبختانه آثار فاطمي موجود هم قشرها را پوشش مي دهد. عموم مردم از اين آثار مي توانند استفاده كنند؛ زيرا بسياري از اين آثار متناسب با ادبيات و فهم عموم است.



برخي آثار براي كودكان و نوجوانان تأليف شده است. همچنين چند كتاب براي نابينايان به خط سوزني يا بريل تدوين شده است. البته آمارهاي دقيق فاطميات بر اساس شاخص قشرهاي جامعه بايد تهيه گردد.



آثار الكترونيكي:



در عصر رايانه و اينترنت، لزوماً بايد فقط به فرهنگ نوشتاري بسنده نكرد و فاطميات را با وسايل جديد ارتباطي و اطلاع رساني هم در اختيار مردم گذاشت. مولف كتاب فاطمه (س) در آئينه كتاب در مقدمه متذكر شده كه در صدد تهيه نرم افزاري از فاطميات است. [2] كار مفيدي است، اما كافي نيست و موسساتي كه توانايي و امكانات دارند بايد در عرصه ارائه فرهنگ الكترونيكي فاطميات تلاش جدي تري نمايند.



كتابشناسي فاطميات



افراد بسياري به شناسايي آثار دربار حضرت پرداخته و كتابشناسي هايي منتشر كرده اند.



مهم ترين اين فهرستواره ها عبارتند از:



چهل كتاب دربارة حضرت زهرا (س) ، از عبدالرحيم موگهي؛



رائدة فخر النساء از حيدر علي سعدي؛ الزهراء (س) في المكتبه العربيه، از محمد حسون؛ فهرست كتابهاي مربوط به مناقب و مصائب حضرت فاطمه (س)، از محمد باقر كجوري؛ كتابشناسي حضرت زهرا (س) ، تأليف احمد صادقي اردستاني؛ كتابشناسي حضرت فاطمه زهرا (س)، تأليف اميرعلي آقاياري و مينو فضلي نژاد؛ كتابنام حضرت فاطمه زهرا (س) ، تأليف ناصرالدين انصاري قمي؛ كتابنام حضرت فاطمه زهرا (س)، تدوين بنياد فرهنگي فاطمة الزهراء (س)؛ كتابنام فاطمه زهرا (س)، تأليف مجتبي يزدي؛ كتابنام كوثر، تدوين پژوهشكد باقرالعلوم قم؛ الكتب المؤلّفة في الزهراء (س)، تأليف علي محمد علي دُخَيّلٍ؛ الكتب المؤلّفة في الزهراء (س)، تأليف احمد رحماني همداني؛ كتابشناسي توصيفي حضرت فاطمه (س)، تأليف محمد روحاني علي آبادي؛ معجم ما اُلّف عن فاطمة الزهراء (س)، دار العلوم در بيروت : معجم ما كتب عن فاطمة الزهراء (س)،تأليف عبدالجبار رفاعي؛ معجم المؤلّفات حول السيدة فاطمة (س)، تأليف عبدا منتفكي؛ الكتب المؤلفة عن فاطمة الزهراء(س) بالعربية، تأليف علي اكبر مهدي پور : فاطمه (س) في مرآة الكتاب ، مجل المرشد دمشق؛ كتابشناسي فاطمي در تأليفات اهل سنت، كه توسط معاونت فرهنگي ستاد منطق دو كشوري سازمان تبليغات تهيه شده است. [3]



نگاهي به كتاب فاطمه (س) در آئينه كتاب



آخرين كتابشناسي دربارة حضرت، فهرستواره اي است كه آقاي انصاري تأليف كرده است. ويژگي هاي آن چنين است:



كار تدوين مجموع حاضر كه حاوي 2400 عنوان كتاب دربارة حضرت زهرا (س) است، از چهارده سال پيش، به عنوان راه گشاي تحقيقي گسترده در جنبه هاي مختلف مربوط به آن حضرت آغاز گرديد. نظر نويسنده اين است كه جزوات را هم بايد معرفي كرد. در اين باره اين گونه نوشته شده است.



از آنجا كه هدف از تدوين كتابنامه و كتابشناخت، از يك سو نشان دادن گستر بحث و از سوي ديگر عرض انواع زحماتي است كه در راه آن موضوع به ثمر رسيده، لذا در معرفي كتابها نبايد به كتابهاي برجست آن موضوع اكتفا كرد، بلكه ارائه جزوه هاي كمتر از پنجاه صفحه هم الزامي است. و حذف نام آنها به نوعي فاصله گرفتن از چهارچوب علمي كار تلقي خواهد شد.



با توجه به هدف مذكور، در اين كتابنامه عناوين كتابهاي مستقل دربار حضرت زهرا (س) طي مراحل زير جمع آوري شده است:



براي دستيابي به كلي مداركي كه مي توان از آنها در اين زمينه استفاده برد، مطالعه اي مفصل در زمين كتابهاي تاريخي و حديثي و ادبي اسلامي در دو قسمت چاپي و خطي انجام شد و بيش از 1600 جلد فهرست هاي كتابخانه هاي ايران و ساير كشورهاي جهان مورد مطالعه قرار گرفت، و فهرستي جامع از كتبي كه مستقلاً دربار حضرت زهرا (س) تأليف شده و يا قسمتي از آنها دربار حضرت است آماده شد و كتابهاي مستقل از كتابهاي ضمني تفكيك گرديد.



در مرحل بعد اقدام به تهيه و جمع آوري كتابهاي چاپي و خطي موجود گرديد، و قبل از چاپ اول كتاب مجموعه اي شامل بيش از 500 كتاب مستقل دربارة حضرت زهرا (س) گرد آمد كه از تعداد كتب آخرين كتابنام چاپ شده بيشتر بود . اين كتابها به عنوان اولين مجموع نسبتاً كامل از كتب تأليف شده دربار حضرت زهرا (س) است.



در كتاب حاضر گذشته از خصوصيات ظاهري كتابها سه كار ديگر نيز در مورد كتابها انجام گرفته است.



1ـ براي هر كتاب، كتابشناسي مختصري دربار آن ذكر شده و طي آن به چند موضوع اشاره شده است: كامل بودن كتاب در مورد حيات حضرت زهرا (س) يا اختصاص آن به قسمتي از زندگاني حضرت، جنب تاريخي و حديثي و رجالي و ادبي كتاب، تحليلي بودن كتاب و نوع تحليل، تقسيم بندي اصلي كتاب، كيفيت ادبي قلم نويسنده، نكات خاصي كه بعضي كتابها دارند.



2ـ تصويري از جلد كتابهايي كه در دسترس بود تهيه شده تا شاهدي زنده براي آنانكه امكان رؤيت كتابها را در حال يا آينده ندارند باشد.



3ـ ترتيب كتابها به صورت الفبايي است تا مراجعه و يافتن آنها به راحتي انجام شود.



4ـ در معرفي هر كتاب به ترتيب آمده است:



عنوان كتاب، زبان، چاپي يا خطي بودن، نام مؤلف و مانند اينها.



لازم به توضيح است كه اين اثر به چاپ پنجم رسيده و در هر چاپ اصلاحات و اضافاتي داشته است. اولين بار در سالروز ميلاد حضرت زهرا (س) 1416 (1374 ش) چاپ و منتشر شد و يك سال پس از چاپ اول، اقدامات موثري براي تكميل كار انجام گرفت و با اضافه شدن 420 عنوان جديد و مطالبي دربار كتابهاي قبلي، چاپ دوم آن با معرفي 1155 عنوان در سال 1417 (1375 ش) منتشر شد.



در طول سه سال پس از چاپ دوم تتبع گسترده اي در زمين كتب جديد و نيز اطلاعات مربوط به كتب قبلي انجام شد و با اضافه شدن 474 عنوان جديد و مطالبي دربار كتابهاي قبلي چاپ سوم آن با معرفي 1629 عنوان در سال 1420 (1378 ش) منتشر شد.



در طول دو سال پس از چاپ سوم، تتبع در زمين كتب جديد و نيز اطلاعات مربوط به كتب قبلي ادامه يافت و با اضافه شدن 393 عنوان جديد و مطالبي دربار كتابهاي قبلي چاپ چهارم آن با معرفي 2022 عنوان در سال (1380 ش) منتشر شد.



در فاصل دو سال پس از چاپ سوم با ادام روند تتبع در زمين كتب جديد و نيز اطلاعات مربوط به كتب قبلي، چاپ پنجم آن با معرفي 2400 عنوان در سال 1424 (1382 ش) منتشر شده است.



لازم به يادآوري است كه عناوين جديد در چاپ پنجم به صورت مستدرك در آخر كتاب آمده و ترتيب الفبايي در چينش آن مراعات شده است. اطلاعات جديدي كه دربار كتابهاي سابق به دست آمده به صورت جداگانه ذكر شده و در پايان، كتابهاي جديدي كه قبلاً معرفي شده ولي تصوير جلد آنها منعكس نشده بود آمده است.



در پايان، فرهنگ ملي و ديني ما، انتظار دارند كه فرهنگ فاطمي مبناي خط مش اجتماعي قرار گيرد؛ آثار فاطمي به وفور منتشر و ذهن جامعه را پايه ريزي نمايد.



آمارهايي كه بيان شد، نشانگر قوتها و ضعف ها است. بايد كوشيد ضعف ها را جبران كرد.



اطلاعات اين مقاله برگرفته از مقدم كتاب فاطمه (س) در آئينه كتاب نوشته اسماعيل انصاري زنجاني خوئيني است كه با اين مشخصات منتشر شده است: قم، دليل ما، 1382: چاپ پنجم.

پاورقي

[1] - فاطمه در آئينه كتاب، ص 39.



[2] - ص 88.



[3] - اطلاعات تفصيلي اين آثار در مقدمه فاطمه (س) در آئينه كتاب آمده است

محمد نوري